Świętochowski Aleksander Henryk, pseud. i krypt.: Henryk Dołęga, Władysław Okoński, Wł. Okoński, W. Okoński, Okoński, Poseł Prawdy, Oremus, O. Remus, Or., O., Juliusz Polkowski, Wawrzyniec Burakiewicz, Buraczkiewicz, A., A. H., A. S., A. Ś., A. Św., Al. Ś., Ale…, Ari, As, d., D., Dr, Dr A.S., dr A.Ś., g., G., Gezjasz, h., H., H.A., J.A., J.D., K., Liber, m., M., N., n.G., Nauczyciel, p., P., p.p., P.P., Red., S., S.S., Stary Dziennikarz, Szpon, w., W., W.O., Was, Wo. (1849—1938), publicysta, dramatopisarz, prozaik, działacz społeczny i polityczny, przywódca pozytywizmu warszawskiego.

Ur. 18 I w Stoczku (pow. łukowski) w rodzinie pochodzenia szlacheckiego, pieczętującej się h. Dołęga, był pierworodnym synem Feliksa (28 V 1825 — 7 XI 1906), syna Antoniego i Apolonii z Polkowskich, nauczyciela miejscowej szkoły elementarnej, oraz Michaliny Teofili ze Skupiewskich (ur. 13 X 1826), córki Józefa, burmistrza Stoczka, i Tekli z Sulikowskich. Miał rodzeństwo, siostry: Florentynę (ur. 1850), zamężną od r. 1871 za Ignacym Wisłockim (ur. 1840), i Emilię, oraz brata Stanisława Teofila (ur. 27 IV 1852), studenta weterynarii w Inst. Rolniczo-Leśnym w Puławach. Był siostrzeńcem Juliana Skupiewskiego (zob.).

Od r. 1850 mieszkał Ś. w Kazimierzu nad Wisłą (ojciec uczył tam w szkole elementarnej), a miesiące letnie spędzał w pobliskim folwarku Wylągi (gm. Celejów), gdzie ojciec gospodarował. Po ukończeniu w Kazimierzu szkoły elementarnej, uczęszczał od r. 1860 do pięcioklasowej szkoły powiatowej w Siedlcach. W r. 1861 został przeniesiony do trzeciej klasy Gimnazjum Gubernialnego w Lublinie (od r. 1862 Liceum Lubelskie, od r. 1864 Gimnazjum Męskie). Był bardzo dobrym uczniem, z większości przedmiotów otrzymywał oceny celujące. Wśród jego kolegów byli Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), Adolf Suligowski oraz Julian Ochorowicz, wspominający go potem jako «chłopca cichego i pobożnego, [który] wykuwał swoje lekcje i dbał tylko o pierwsze nagrody». Podczas powstania styczniowego śledził Ś. losy partii Leona Frankowskiego i 16 VI 1863, na placu przed trybunałem w Lublinie, był świadkiem jego egzekucji. Dn. 18 VI (30 VI st.st.) 1866 zdał maturę, otrzymując świadectwo z medalem. T.r. podjął studia w Warszawie na Wydz. Filologiczno-Historycznym Szkoły Głównej; zamieszkał przy ul. Chmielnej z Antonim Gustawem Bemem. Słuchał wykładów Józefa Przyborowskiego, Aleksandra Tyszyńskiego, Adama Bełcikowskiego, Józefa Kazimierza Plebańskiego i Adolfa Pawińskiego, zaprzyjaźnił się z Piotrem Chmielowskim, Józefem Kotarbińskim i Bronisławem Rejchmanem. Razem z kolegami napisał do „Przeglądu Tygodniowego” utwór Pogoń, który jednak redaktor pisma Adam Wiślicki odrzucił jako «konwencjonalny». Dn. 9 XI 1867 zadebiutował pod pseud. Henryk Dołęga w „Tygodniku Ilustrowanym” (nr 424) liryzowanym reportażem o rodzinnym mieście pt. Kaźmirz dzisiejszy. W tym czasie napisał powieść Syn bólu (niezachowana). Po przemianowaniu Szkoły Głównej na rosyjski Cesarski Uniw. Warsz. rozważał przerwanie studiów; ostatecznie je dokończył i w sekcji historycznej uzyskał w r. 1870 dyplom uniwersytecki.

Dn. 13 X 1870 osiadł Ś. w Warszawie na stałe; zamieszkał z Kotarbińskim i Antonim Sygietyńskim. Rozpoczął współpracę z „Przeglądem Tygodniowym”, publikując t.r. w numerze 45 (pod krypt. As.) omówienie najnowszych utworów m.in. Adama Pługa (właśc. Antoniego Pietkiewicza), Jana Zachariasiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Święta Bożego Narodzenia spędził u rodziców Chmielowskiego w Kurowie, a po powrocie 11 I 1871, zarekomendowany przez Leona Sygietyńskiego, ojca Antoniego, udzielał korepetycji córce Józefa Koeniga, redaktora „Gazety Warszawskiej”. Od t.r. publikował w „Przeglądzie Tygodniowym” felietony w rubryce „Echa warszawskie”; w niepodpisanym artykule Prasa warszawska (nr 16) zaatakował pisma konserwatywne: „Gazetę Warszawską”, „Gazetę Polską” i „Tygodnik Ilustrowany”. W maju zawarł z Wiślickim umowę na pisanie ok. 1 tys. wierszy miesięcznie, przy stawce 2 gr od wiersza. Zajął się w „Przeglądzie Tygodniowym” krytyką literacką (Fabrykacja skandalu, nr 19, Pasożyty literackie, nr 29), a w niepodpisanym artykule Pleśń społeczna i literacka (nr 31) podkreślił rolę literatury jako nośniczki postępu. Po ataku Wacława Szymanowskiego („Tyg. Ilustr.” 1871 nr 199) na środowisko „Przeglądu Tygodniowego” Ś-emu zlecono napisanie odpowiedzi. W rezultacie opublikował manifest pokolenia My i wy („Przegl. Tyg.” 1871 nr 44), przeciwstawiający prasie starej, żądnej spokoju i szanującej tradycję, prasę młodą, wolną od dotychczasowych zobowiązań. Zyskawszy rozgłos, opublikował jeszcze w r. 1872 artykuł Absenteizm (nr 11), apelujący o solidarną pracę na rzecz społeczeństwa. Przetłumaczył z języka francuskiego książkę H. A. Taine’a „Zarysy Anglii” (W. 1872 I—III); przekład został skrytykowany za styl i błędy językowe.

Dn. 12 V 1872, od numeru dziewiętnastego, wszedł Ś. do zespołu redakcyjnego „Przeglądu Tygodniowego” i rozpoczął systematyczną działalność publicystyczną. Już w tym numerze ogłosił artykuł Tradycja i historia wobec postępu, w którym podkreślał, że «tradycja jako bezwzględna zasada życia jest polipem toczącym ludzkie mózgi». Filozofię organicyzmu, ewolucjonizmu i pozytywizmu popularyzował w artykułach m.in. Herbert Spencer (Studium z dziedziny pozytywizmu) (nr 15, 25—26, 29, pt. August Comte i Herbert Spencer, nr 31). Postulował ideę skromnej, systematycznej pracy jako podstawowego wyróżnika ludzkiej i społecznej kondycji (Błogosławieni cisi…, nr 21). Charakteryzował światopogląd obozu młodych (Młodzi, nr 23, Starzy, nr 24), a także oceniał kwestię wychowania na rzecz społeczeństwa (Przeznaczenie, nr 30, Stowarzyszenia w celach umysłowych, nr 44). W cyklu Kwestia małżeńska (nr 46, 48, 50) głosił równouprawnienie płci; problematykę tę rozwinął w artykule Separacja i rozwód (1873 nr 3), opowiadając się za «siłą uczuć i popędów moralnych», a przeciw «sile przymusowego nakazu». Postulował wychowanie w duchu laickim, bazującym na kulcie wiedzy (Katechizm rodzinny, 1873 nr 40). Wierzył w postępowość mieszczaństwa jako warstwy najmniej skażonej przesądami (Nowa resursa, 1873 nr 4), w przeciwieństwie do arystokracji, którą krytykował (Noblesse oblige, 1873 nr 51). Milcząc z konieczności na temat systemu politycznego w Król. Pol., protestował przeciw germanizacji w zaborze pruskim (Na straży, 1873 nr 2). W niepodpisanym cyklu artykułów Praca u podstaw (1873 nr 10—12, 14, 16, 18, 24) sformułował z prawnikiem Leopoldem Mikulskim jeden z głównych postulatów programowych pozytywizmu. Tytułowa «praca u podstaw» miała być działalnością na rzecz podniesienia cywilizacyjnego najniższych i najbiedniejszych warstw społeczeństwa. Ciesząc się opinią przywódcy młodych pozytywistów, wygłosił w r. 1873 odczyty: 1 IV w Warszawie w Resursie Obywatelskiej O średnim wykształceniu kobiet („Przegl. Tyg.” nr 14—19) oraz 13 XII O wyższym wykształceniu kobiet (tamże 1874 nr 1—9), a także w Krakowie 19 III 1873 Filozofowie — niewolnicy („Tydzień Liter., Artyst., Nauk. i Społ.” 1876 nr 13—14). W cyklu Nowe drogi („Przegl. Tyg.” 1874 nr 3, 6, 8, 13, 19, 24) postulował m.in. zniesienie szkół wyznaniowych i wprowadzenie w szkole koedukacji. Z okazji jubileuszu Kraszewskiego zainicjował wydanie ozdobnego „Albumu młodej prasy” (W. 1874), a sam napisał artykuł Józef Ignacy Kraszewski („Przegl. Tyg.” 1874 nr 12). W zastępstwie Ochorowicza, który na początku r. 1873 wyjechał na studia do Lipska, został w r. 1874 współredaktorem dwutygodnika „Niwa”; w ogłoszonym tam artykule wstępnym Kosmopolityzm (1874 nr 50) precyzował zadania obozu postępu, a w Wielkopostnym obyczaju (1874 nr 53) uwydatniał negatywne skutki zależności między życiem społecznym a polską tradycją katolicką. Po publikacji artykułu Najnowsza literatura niewieściej sprawy („Niwa” 1874 nr 54—55, 58, 60), najprawdopodobniej z powodu obaw Ochorowicza przed nadaniem pismu oblicza radykalnego, współpraca Ś-ego z „Niwą” osłabła, a następnie urwała się; wzmiankował o tym Ś. w „Przeglądzie Tygodniowym” (Wspomnienie, 1875 nr 1).

Od maja 1874, podejmując równocześnie intensywną naukę języka niemieckiego, studiował Ś. na uniw. w Lipsku. Zaprzyjaźnił się tam z Janem Baudouinem de Courtenay, a także z krakowskim literatem Adolfem Wiesiołowskim oraz ziemianinem z Łomżyńskiego Wojciechem Białosuknią. Za namową Chmielowskiego zawarł w lipcu t.r. w USC w Lipsku związek małżeński z siostrą jego żony, Wandą Trzcińską. Konieczność zarobkowa i spodziewane ojcostwo zmusiły go do intensywnej pracy dziennikarskiej. Pod koniec t.r. nawiązał współpracę z nowo powstałym we Lwowie „Tygodniem Literackim, Artystycznym, Naukowym i Społecznym” Józefa Rogosza, w którym pod krypt. Ale… publikował od numeru trzynastego cykl Listy z Niemiec. Artykuły polityczne wysyłał nadal do „Przeglądu Tygodniowego”, przestrzegając przed polityką O. Bismarcka (Patron obecnej doby, nr 29, Bismarkiada, nr 38, Gody ciągłe czy wieczne?, nr 43, Stary i nowy Faust, nr 49); opublikował tam również apologetyczny cykl O Anglii (1875 nr 4, 8, 12, 21, 32, 36, 52), a także przedstawił zalety niemieckiego systemu nauczania w korespondencji Z Niemiec (Reformy, 1875 nr 15, Uniwersytety, 1876 nr 4), a w artykule Pozytywna nauka moralności (1875 nr 9—10) apelował o uwolnienie dyskusji o etyce od refleksji nad jej nadprzyrodzoną genezą.

W listopadzie 1874 napisał Ś. w Lipsku dramat mieszczański pt. Niewinni; nurtujące go zagadnienia etycznego fatalizmu wplótł w dzieje zdrady małżeńskiej, rozbicia rodziny i niezawinionego cierpienia. Utwór ten, sygnowany pseud. Władysław Okoński, uzyskał 21 II 1875 wyróżnienie na konkursie w Krakowie. Prapremiera odbyła się 17 IV t.r. w teatrze krakowskim, wywołując skrajne reakcje, wobec tego publikację utworu („Przegl. Tyg.” 1875 nr 42—52, wyd. osobne, W. 1876) opatrzył Ś. przedmową wyjaśniającą jego pojmowanie determinizmu etycznego. Dn. 23 X wystawił Niewinnych warszawski Teatr Rozmaitości (z Heleną Modrzejewską i Bolesławem Leszczyńskim w głównych rolach), a następnie teatry we Lwowie (29 X) i Poznaniu (10 II 1876). Sztuka, przetłumaczona na język rosyjski przez Marię Kirkorową, została pokazana w r. 1878 pt. Gordoje sierdce w teatrze w Wilnie. Kolejny dramat Ś-ego, Ojciec Makary, ukończony w Lipsku 26 XI 1875, przedstawiał losy przeora Makarego, dominikanina żyjącego w związku z kobietą, ojca dwojga dzieci, który w obawie przed anatemą wyjeżdża na misje do Afryki; ten utwór również wysłał Ś. na konkurs do Krakowa. W grudniu 1875 uzyskał na uniw. w Lipsku doktorat na podstawie napisanej pod kierunkiem Wilhelma Wundta rozprawy Ein Versuch die Entstehung der Moralgesetze zu erklären. Eine ethische Analyse. Praca, oparta na szerokim materiale etnograficznym i historycznym, wykazywała metodą porównawczą zmienność praw moralnych oraz ich psychologiczno-społeczne uwarunkowania, negując zarazem ich boskie pochodzenie. Po złożeniu ostatnich egzaminów Ś. pod koniec grudnia opuścił Lipsk; w Kurowie odwiedził żonę i urodzonego t.r. syna, Maurycego.

W czasie Bożego Narodzenia 1875 przyjechał Ś. do Krakowa, by śledzić losy dramatu Ojciec Makary. Na początku r. 1876 zamieszkał u Adolfa Dygasińskiego, który prowadził w Krakowie księgarnię nakładową. Wobec wstępnego werdyktu komisji konkursowej, która na wniosek Lucjana Siemieńskiego uznała «ujemną wstrętną dążność» Ojca Makarego, Ś. wycofał swój dramat z konkursu, natomiast 12 III t.r. w gmachu krakowskiego Ratusza odczytał go w ramach prelekcji na rzecz Tow. Wzajemnej Pomocy Młodzieży Akademickiej. Zapowiedź prelekcji wywołała protesty administratora parafii mariackiej, ks. Zygmunta Goliana, który zagroził słuchaczom ekskomuniką; oburzenie wyrazili też profesorowie UJ Józef Szujski i Stanisław Tarnowski, zapowiadając możliwość wycofania poparcia dla Tow. Wzajemnej Pomocy. Dn. 26 III poszerzone grono jury konkursu jednomyślnie uznało Ojca Makarego za «nienadającego się na scenę naszą jako scenę polską dlatego, iż na niej wywołać by musiał niesmak i zgorszenie moralne». Mimo to Ś. wydał t.r. swój dramat pod pseud. Władysław Okoński, nakładem księgarni Dygasińskiego, jako pierwszą część planowanego cyklu Nieśmiertelne dusze. Utwór, przemilczany przez krytykę konserwatywną, został przyjęty z uznaniem w kręgach liberalnych i socjalistycznych, m.in. przez Kazimierza Bartoszewicza („Szkice Społ. i Liter.” 1876 nr 13—16) i Bolesława Czerwieńskiego („Tydzień Liter., Artyst., Nauk. i Społ.” 1876 nr 14—16). Przerost retoryki i nieumiejętność budowania akcji dramatycznej przesądziły jednak ostatecznie o klęsce artystycznej Ojca Makarego. Ś. starał się w tym czasie o katedrę filozofii na UJ, po zmarłym Józefie Kremerze, a równocześnie zabiegał o docenturę na Uniw. Lwow.; konkurując o to ostatnie stanowisko z Ochorowiczem, opublikował napastliwy artykuł Julian Ochorowicz: Naukowe prace, „Z dziennika psychologa” („Przegl. Tyg.” 1876 nr 6—7). Starania zakończyły się niepowodzeniem, a Ś., zawiedziony w ambicjach naukowych, poświęcił się całkowicie pracy publicystycznej i literackiej. Wysyłał z Krakowa do „Przeglądu Tygodniowego” reportaże Z Galicji (1876 nr 9, 12—13, 20, 35), w których piętnował tamtejszą ciemnotę i klerykalizm; mniej radykalny był natomiast wydźwięk ogłaszanych we Lwowie Listów z Krakowa („Tydzień Liter., Artyst., Nauk. i Społ.” 1876 nr 12—13, 16—17). Napisał t.r. jednoaktówkę Antea (tamże 1876 nr 9—10, „Przegl. Tyg.” 1876 nr 9—10, wyst. w teatrach: 5 IV 1886 w Rozmaitościach w Warszawie, 13 X 1890 we Lwowie, 27 II 1895 w Krakowie i 10 XI 1905 w Poznaniu; przekł. włoski). Akcję sztuki umiejscowił w V w. p.n.e. w Atenach, piętnując niewolnicze ciemiężenie jednostki. Opublikował Anteę łącznie z drugim wydaniem Niewinnych pod pseud. Okoński w r. 1876 w Krakowie kosztem Wiesiołowskiego, również w księgarni Dygasińskiego. W tejże księgarni wydał t.r. w języku niemieckim swój doktorat (wyd. rozszerzone w jęz. polskim pt. O powstawaniu praw moralnych, W. 1877, zadedykował Białosukni). Następna jednoaktówka Ś-ego, Na targu („Przegl. Tyg.” 1876 nr 15—16, przekł. włoski), traktowała o handlu niewolnikami i bratobójczej walce o wolność. W jednoaktówce Za maską (tamże 1876 nr 27—28) przedstawił upadek człowieka, który z powodu ubóstwa, wbrew własnym przekonaniom i ideałom, prowadzi podwójne życie (opinia publiczna odczytała to jako paszkwil na Dygasińskiego i dowód nielojalności Ś-ego wobec gospodarza i wydawcy). W obrazku dramatycznym Helvia (tamże 1876 nr 40—42, wyst. 5 V 1881 w Teatrze Rozmaitości w Warszawie, 25 VI 1891 w teatrze we Lwowie i 17 VI 1905 w teatrze w Krakowie; przekłady rosyjski i włoski), uznanym przez Chmielowskiego za «najprzedniejszy klejnot» w twórczości Ś-ego („Ateneum” 1880 nr 1), ukazał zwycięstwo osobistej godności i sumienia obywatelskiego. W Krakowie poznał Adama Asnyka i Mieczysława Pawlikowskiego, a podczas pobytu w kwietniu 1876 we Lwowie — Jana Lama. Najpóźniej od t.r. utrzymywał kontakt korespondencyjny z Kraszewskim.

Dn. 16 VI 1876 odebrał Ś. na uniw. w Lipsku dyplom doktora filozofii, po czym latem t.r. wrócił do Warszawy i zintensyfikował współpracę z „Przeglądem Tygodniowym”. Na tych łamach opublikował (1876 nr 24, 27, 33, 36, 45, 49), zadedykowany Wiesiołowskiemu, cykl esejów pt. Dumania pesymisty (wyd. osobne, Lublana 1877). Zakwestionował w nim niemal wszystkie założenia pozytywizmu, m.in. poznawalność świata, zaufanie do wiedzy i empirii oraz obiektywność porządku moralnego; była to «pierwsza krytyka pozytywistycznych koncepcji podjęta przez pozytywistę» (B. Skarga), wyprzedzająca tym samym rozrachunek z tą ideologią, przeprowadzony kilkanaście lat później przez pokolenie Młodej Polski. T.r. ogłosił też w „Przeglądzie Tygodniowym” kilka artykułów poświęconych Słowianom bałkańskim: Nasze drogi polityczne (nr 27), Serbia i jej wrodzy (nr 28), Rzym na usługach Stambułu (nr 30), Polityczne wyrzuty sumienia (nr 34), Złe znaki (nr 44), Wojna i pokój (nr 52). Solidaryzując się z Serbią, był jednak przeciwnikiem panslawizmu, który nazywał «młodszym bratem pangermanizmu» (Pangermanizm i pansłowianizm, „Przegl. Tyg.” 1876 nr 31). W październiku t.r. wyjechał przez Galicję i Czechy (poznał tu E. Jelinka) do Wiednia, a stąd do Meranu; do kraju wrócił po kilku tygodniach. W rozprawie Polska historiozofia (tamże 1877 nr 17—18) sprzeciwiał się idealizacji Polski szlacheckiej. Opowiadał się za integracją i asymilacją narodową Żydów (Dla dzisiejszego socjologa i przyszłego historyka, tamże 1877 nr 33, Żydowskie złoto, tamże 1877 nr 48). Nieustannie popularyzował najnowsze osiągnięcia nauki (Cywilizacja i jej prawa, tamże 1877 nr 19—21, O prześladowaniu diabła w Polsce, tamże 1877 nr 2—5). W związku z wyjazdem Wiślickiego za granicę, pełnił od poł. r. 1877 obowiązki redaktora naczelnego pisma. W r. 1878 zwalczał na tych łamach politykę imperialną Wielkiej Brytanii (John Bull, nr 6, Gordyjski węzeł, nr 15, Przygotowania angielskie, nr 18) oraz Austro-Węgier i Niemiec (Jąkająca się polityka, nr 31). Przedstawił również koncepcję polityczną zmarłego w Dreźnie Aleksandra Wielopolskiego, udaremnioną wg niego przez niedojrzałość społeczeństwa („Przegl. Tyg.” 1878 nr 3, 5). Nadal czynny jako dramatopisarz, ukazał w sztuce Poddanka („Przegl. Tyg.” 1877 nr 6—8) młodą chłopkę, której pracodawczyni nie zabezpieczyła przyszłości. Zawarte tu uogólniające oskarżenie szlachty, wywołało sprzeciw Prusa w „Kronice tygodniowej” („Kur. Warsz.” 1877 nr 47) i Klemensa Junoszy-Szaniawskiego („Przegl. Tyg.” 1877 nr 64). Czteroaktowy dramat Piękna (tamże 1878 nr 12—28, wyd. osobne, W. 1878, wyst. w teatrach: 28 XI 1878 Polskim w Poznaniu, 25 X 1882 Rozmaitościach w Warszawie, 16 IV 1883 w Radomiu, 13 III 1884 w Kielcach, 14 V 1889 w Krakowie, oraz 22 XI 1890 w przekł. chorwackim w Zagrzebiu), przedstawiający dzieje urodziwej i wykształconej kobiety, w swym beztroskim życiu nieświadomej cierpienia zadawanego innym, stanowił eksperyment formalny: rezoner Zenon, początkowo wyłącznie obserwator akcji, zaczyna bezwiednie brać w niej udział. W tym czasie opublikował Ś. apologetyczną rozprawę Wolter w stuletnią rocznicę jego śmierci (W. 1878).

Po powrocie Wiślickiego do kraju między nim a Ś-m doszło do konfliktu i w rezultacie Ś. 18 VIII 1878 zerwał współpracę z „Przeglądem Tygodniowym”; jego ostatnia recenzja na tych łamach ukazała się 1 IX t.r. Dn. 1 X rozpoczął pracę w dzienniku „Nowiny”, redagowanym przez Erazma Piltza. W 1. poł. listopada nabył od niego prawa własności, 30 XII został wydawcą pisma, a po odejściu Piltza 18 V 1879, także redaktorem. W „Nowinach” (1878 nr 90—93) opublikował jednoaktówkę Błazen, będącą satyrycznym oglądem stosunków społecznych, a w artykule Socjalizm i jego błędy (1878 nr 110—119) potępiał socjalizm jako materialistyczną «doktrynę żołądka» i «zuchwały mesjanizm społeczny», niosący narodowi niewolę i okaleczający go umysłowo. Opublikował tu też opowiadanie Karl Krug (1878 nr 117—118, 121, „Tydzień Liter., Artyst., Nauk. i Społ.” 1878 nr 117—121; przekłady: rosyjski, serbochorwacki, rumuński, niemiecki), o robotniku z niemieckiego Śląska, poszukującym pracy w Warszawie. W noweli Chawa Rubin („Nowiny” 1879 nr 11—16, wyd. osobne, W. 1905; przekłady: niemiecki, serbochorwacki) przedstawił życie żydowskiej handlarki, usiłującej utrzymać czworo dzieci, a w noweli Damian Capenko (tamże 1879 nr 60—66; przekłady: niemiecki, rumuński, serbochorwacki) opowiedział historię Rusina z Podola, zakochanego w Polce. Te trzy opowiadania (Karl Krug, Chawa Rubin, Damian Capenko) weszły w skład pierwszego tomu nowelistyki Ś-ego pt. O życie (W. 1879), najbardziej znanego w jego dorobku prozatorskim. Wydane w tym czasie Dramata (W. 1879, pod pseud. Władysław Okoński) obejmowały sześć wcześniejszych obrazków (Antea, Na targu, Helvia, Poddanka, Błazen, Za maską) i zostały przez Kotarbińskiego uznane za «stanowczo przerastające skalę pospolitości i miernoty» („Kur. Codz.” 1879 nr 154). W dodatku tygodniowym „Nowin” Ś. rozpoczął 16 III 1879 (pod pseud.: Wo, Was, Oremus, O. Remus) publikację cyklu satyrycznych felietonów Listy z Paragwaju (nr 74—355 z przerwami; przekłady: niemiecki, rosyjski, rumuński, serbochorwacki); przez porównanie Polski do teokratycznego państwa rządzonego przez jezuitów stanowiły one «prowokację libertyńską» (S. Sandler) i promowały ideę laicko pojmowanego postępu. Jednym z ważnych głosów Ś-ego w „Nowinach” był siedmioczęściowy artykuł Moralność względem zwierząt (1879 nr 133—146), przedstawiający rozwój neurozoologii. W r. 1880 rozpoczął w piśmie cykl tygodniowych felietonów z komentarzem do aktualnych wydarzeń pt. Pamiętnik (nr 3—350). W ramach wykładów dla Stow. Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego wygłosił w Warszawie 10 i 17 IV t.r. dwa odczyty na rzecz powodzian z Sandomierskiego (wyd. pt. O epikureizmie, W. 1880). W odpowiedzi na apel Karola Miarki o pomoc ofiarom epidemii tyfusu na Górnym Śląsku napisał opowiadanie Klemens Boruta („Nowiny” 1880 nr 3, 10, 17, 24, 31, 38, 45, 52, 59, „Tydzień Pol.” 1880 nr 6—11, wyd. osobne, W. 1880; przekłady: rosyjski, serbochorwacki). Przez całą pierwszą dekadę twórczość Ś-ego charakteryzowały kult wiedzy i pracy oraz krytyka polskiego zapóźnienia cywilizacyjnego.

Jesienią 1880 otrzymał Ś. zezwolenie na założenie w Warszawie tygodnika „Prawda”; 1 I 1881 rozpoczął pracę w nowym piśmie. „Nowiny” podpisywał do 3 XII t.r. (jako wydawca) i 18 XII (jako redaktor). Do współpracy z „Prawdą” zaprosił Baudouina de Courtenay, Chmielowskiego, Dygasińskiego, Sygietyńskiego, Jana Karłowicza, Włodzimierza Spasowicza i Zygmunta Miłkowskiego (Teodora Tomasza Jeża). W artykule wstępnym Myślę — więc jestem (1881 nr 1) podkreślał rolę intelektualistów, których nazwał Prometeuszami ludzkości. Od pierwszego numeru prowadził też cykl felietonowy Liberum veto, podpisywany jako Poseł Prawdy, m.in. upominając się o prawo jednostki do głoszenia poglądów zgodnych z jej sumieniem. Cyklowi temu towarzyszyła od numeru trzeciego rubryka W perspektywie, poświęcona polskiej prowincji. Redagowanie „Prawdy” przerwała osobista tragedia, śmierć 14 IX 1881 na szkarlatynę i dyfteryt ukochanego syna, Maurycego. Ś. wyprawił dziecku pogrzeb bez księdza, co spowodowało falę niewybrednej krytyki. W czasie pięciotygodniowej nieobecności zastępowali go w piśmie adwokat Józef Szyff i historyk Władysław Smoleński, a w pisaniu felietonów — Prus. Po dokonanym 25 XII t.r. pogromie w Warszawie apelował Ś. do władz w felietonie z cyklu Liberum veto („Prawda” 1882 nr 1): «błagamy o przymusową oświatę i upodobnienie Żydów do ludności, wśród której żyją; prosimy o prawodawcze zniesienie wszystkich instytucji izraelskich, podtrzymujących rozdział». Za namową Tytusa Chałubińskiego wyjechał w poł. lutego 1882 w towarzystwie Szyffa i jego żony przez Kolonię, Strasburg, Genewę i Lozannę do Włoch; rezultatem podróży był publikowany w „Prawdzie” (1882 nr 15—29) cykl Szkice włoskie. Po powrocie do Warszawy wszedł t.r. w skład założycieli Kasy im. Józefa Mianowskiego. Zorganizował jubileusz 25-lecia pracy pisarskiej Miłkowskiego i do księgi na jego cześć pt. „Ognisko” (W. 1882) napisał artykuł Wskazania polityczne, w którym uznał «odradzanie się przez rozwój cywilizacyjny przy stanowczym rozbracie z tradycją porywów zbrojnych» za obecną dyrektywę dla narodu; artykuł, najdalej w ówczesnej publicystyce wychylony w stronę ugody, wywołał oburzenie, choć Ś. odżegnywał się równocześnie od lojalizmu i protestował przeciw rusyfikacji oraz antypolskim kampaniom w Rosji. W „Ognisku” zamieścił też jednoaktówkę Pauzaniasz, ukazującą zdrajcę narodu, potępionego przez społeczeństwo i ukamienowanego (utwór przełożono na jęz. rumuński). W tym okresie przetłumaczył z języka niemieckiego pierwszy tom „Historii filozofii materialistycznej i jej znaczenia w teraźniejszości” F. A. Langego, a przekład tomu drugiego powierzył swemu nauczycielowi z gimnazjum lubelskiego Feliksowi Jezierskiemu; oba tomy ukazały się w r. 1881 w Warszawie. Krytykowany przez środowisko klerykalne, zaatakował w cyklu Siedem grzechów głównych („Prawda” 1882 nr 35, 37, 39, 42, 46, 49, 51) poziom intelektualny, moralny, społeczny i obywatelski polskich księży. Wokół „Prawdy” skupił elitę intelektualną; tygodnik piętnował obskurantyzm, zwalczał tradycje szlachetczyzny, bronił wolnej myśli, popularyzował osiągnięcia nauki, apelował o szerzenie oświaty, apoteozował postęp i laickie tendencje w kulturze. „Prawda” zyskała szybko ok. 3 tys. prenumeratorów i stała się finansowo samowystarczalna. Jesienią 1883 zarzucił Ś. Piltzowi nieuczciwość przy prowadzeniu „Nowin”; sąd honorowy rozstrzygnął sprawę kompromisowo. W lutym 1884 założył m.in. z Chmielowskim, Smoleńskim, Prusem, Janem Władysławem Dawidem i Filipem Sulimierskim Warszawską Spółkę Nakładową.

Od r. 1884 był Ś. związany uczuciowo z Aleksandrą z Sędzimirów Bąkowską; z myślą o niej napisał kilka drobnych utworów, m.in. bajkę filozoficzną Dwugłos miłości („Prawda” 1886 nr 16—18). T.r. zaproponował współpracę Adamowi Bełcikowskiemu w przygotowaniu książki zbiorowej dla dzieci pt. Światełko (W. 1885); napisał do niej opowiadanie Zenonek w zbroi, nawiązujące do jego rocznego syna. Do książki zbiorowej na rzecz powodzian „Na pomoc!” (W. 1884) przysłał nowelę Pożegnanie (przekł. czeski), o kobiecie zmuszonej porzucić własne dziecko i wynająć się jako mamka, a do książki „Lwów — Stryjowi” (Lw. 1886) napisał Nieme muzy. Po opublikowaniu w „Prawdzie” (1885 nr 35) artykułu „Sztandar ze spódnicy” Jana Ludwika Popławskiego recenzującego „Akwarele” Gabrieli Zapolskiej został wraz z nim pozwany przez autorkę; sąd 10 IV 1886 uwolnił ich od zarzutu zniesławienia. T.r. ogłosił Ś. w „Prawdzie” (nr 25—27) opowiadanie Oddechy, będące reakcją na antypolską politykę Niemiec. Odchodząc z wolna od pozytywistycznej ugodowości, zachęcił wiosną t.r. do stałej współpracy z „Prawdą” Ludwika Krzywickiego, a jesienią zainspirował Stanisława Krzemińskiego do napisania pracy „Dwadzieścia pięć lat Rosji w Polsce (1863—1888)” (Lw. 1892). W r. 1887 współorganizował powstałe z inicjatywy Karłowicza konspiracyjne Tow. Literackie, mające publikować w Galicji broszury w cyklu „Z domu niewoli (Głos Polski)”; napisał pierwszą broszurę pt. Z domu niewoli (Stan ogólny Królestwa Polskiego) (Lw. 1889), po czym opracował ją ponownie pt. Stan ogólny Królestwa Polskiego (Lw. 1891). Wrócił w tym czasie do twórczości dramatycznej i akcję pięcioaktowego dramatu Aspazja (fragmenty: „Kur. Codz.” 1884 nr z 24 XII, „Prawda” 1885 nr 25—40, całość Pisma, Kr. 1899 IV; przekł. na esperanto) ponownie umiejscowił w starożytnych Atenach. Ogłosił też jednoaktówkę Dachówka („Prawda” 1887 nr 17—18; wyst. przez Związek Przyjaciół Zakopanego latem 1900 w Zakopanem). Kontynuacją Ojca Makarego był trzyaktowy dramat Aureli Wiszar („Prawda” 1888 nr 9—17, przekł. czeski; imię bohatera tytułowego nawiązywało do syna autora). Utwór ukazywał losy syna Makarego, założyciela fabryki, która miała polepszyć sytuację robotników, lecz godząc w interesy kapitalistów, wywołała ich sprzeciw, a w rezultacie śmierć bohatera w pożarze zakładu. Ostatnią częścią cyklu była trzyaktowa sztuka Regina („Prawda” 1889 nr 1—9; imię bohaterki tytułowej nawiązywało do córki autora). Wdowa po Aurelim Wiszarze wyjeżdża tu do Afryki, gdzie wraz z ojcem Makarym poświęca się cywilizowaniu tubylców, ale napotykając opór kolonistów niemieckich i angielskich staje w obliczu klęski i popełnia samobójstwo. Trylogia dramatyczna Nieśmiertelne dusze (Pisma V) pozostała dramatem niescenicznym.

Odrębną dziedziną twórczości Ś-ego była krytyka literacka. Od początku współpracy z „Przeglądem Tygodniowym” zamieszczał na jego łamach portrety: Felicjan (Faleński) (1871 nr 14), Gabryella — Narcyza Żmichowska (1872 nr 14) oraz recenzje m.in. utworów Kraszewskiego, którego twórczość otaczał kultem. Wiele artykułów poświęcił pisarzom swego pokolenia, m.in. Henrykowi Sienkiewiczowi, poczynając od recenzji „Szkiców węglem” („Przegl. Tyg.” 1877 nr 10) przez obszerne studium Henryk Sienkiewicz (Litwos) („Prawda” 1884 nr 27—32) po Ostatnie utwory H. Sienkiewicza (tamże 1891 nr 9—10). Entuzjastycznie przyjął „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej (tamże 1888 nr 22), cenił poezję Marii Konopnickiej (Dwa bukiety poetyczne, tamże 1883 nr 23—24). Za «świetnego humorystę z częstymi przebłyskami geniuszu», który «w piśmiennictwie zostanie i na długo zostanie z wielkim swoim talentem» uznał Prusa (Aleksander Głowacki , tamże 1890 nr 32—39). Okazjonalnie zajmował się literaturą dawniejszą, m.in. upominał się o właściwą ocenę Tomasza Kajetana Węgierskiego (tamże 1883 nr 2). W swych ocenach wysuwał na plan pierwszy realizm i utylitaryzm.

W sierpniu 1889 wyjechał Ś. na wypoczynek; po drodze odwiedził w Zakopanem ciężko chorego Chałubińskiego (zm. 14 XI t.r.). Przebywał w Bawarii w Lindau nad Jeziorem Bodeńskim; 27 VIII napisał tu, inspirowaną uczuciem do Bąkowskiej, bajkę filozoficzną Lew kamienny (tamże 1889 nr 37, przekł. rosyjski). Po sześciotygodniowym pobycie wracał przez Salzburg i Wiedeń, gdzie spotkał się z Ignacym Paderewskim i Alfredem Nossigiem. W swej publicystyce w „Prawdzie” nadal piętnował kolonializm (Zdobywanie Afryki, 1889 nr 48). Dn. 14 VIII 1890 zmarł najmłodszy syn Ś-ego, Zenon (wpadł do otwartej piwnicy pod podłogą domu na letnisku). Ś., po powrocie do aktywności, współorganizował wiosną 1891 jubileusz 25-lecia pracy pisarskiej Orzeszkowej, a w poświęconym jej „Upominku” (Kr.—Pet. 1893) zamieścił obrazek Dafne oraz Dedykację. W r. 1892 nabył trzy włóki ziemi i dwór w Brzezinach (pow. warszawski); założył tam ogród i sad, który przez lata pielęgnował. Po śmierci cara w nadesłanym do krakowskiej „Nowej Reformy” (1894 nr 256) anonimowym artykule Nad grobem Aleksandra III piętnował system rosyjskich rządów na ziemiach polskich.

W r. 1894 napisał Ś. trzy pierwsze części (Alrun, Moronowie, Zwiastun) swego najambitniejszego dzieła, poematu dramatycznego prozą pt. Duchy („Prawda” 1895 nr 1—41). Ukazywały one losy pary duchów, Ariosa i Orli, wyrywających ludzkość ze stanu hordy pierwotnej, a następnie walczących z kapłanami i zwiastujących powstanie nowej religii. Odwołując się do „Króla-Ducha” Juliusza Słowackiego i teorii ewolucjonistycznej C. Darwina, przedstawiał postęp duchów, «Prometeuszów ludzkości». Dramat przyjęto z zaskoczeniem; Orzeszkowa uznała go za «nudny» i «pusty», «frazesów moc ogromna» (list do Lucyny Kotarbińskiej z 31 III 1897), natomiast Chmielowski uważał, że «w porównaniu z dziełami młodszych autorów w rodzaju alegoryczno-symbolicznym nazwać się może znakomitym i bardzo oryginalnym» („Dramat polski doby najnowszej”, Lw. 1902). W tym czasie opublikował Ś. w „Prawdzie” (1894 nr 35—40) jedną ze swych najlepszych nowel Klub szachistów (przekłady rosyjski i czeski); poruszała ona zagadnienie społecznej przydatności prawdy i fałszu. W r. 1895 dział polityczny „Prawdy” powierzył Krzemińskiemu, a sam skoncentrował się na felietonach Liberum veto. Dn. 29 XII t.r. odbył się w redakcji „Prawdy” jubileusz 25-lecia pracy literackiej Ś-ego; podobne uroczystości zorganizowano w lutym 1896 w Wiedniu. Z okazji jubileuszu wydano księgę „Aleksandrowi Świętochowskiemu — pisarze polscy” (Lw. 1899), zawierającą teksty m.in. Stefana Dembego, Nossiga, Konopnickiej, Chmielowskiego i Karłowicza. Józef Dąbrowski wspominał, że Ś. «miał […] wówczas wielbicieli bezgranicznych. […] Był najwybitniejszym z wodzów postępu warszawskiego». W r. 1896 ogłosił Ś. rozprawę Poeta jako człowiek pierwotny (Kr.), o istocie poezji i statusie poety, znaczeniu animizmu poetyckiego, wyobraźni twórczej i funkcji wieszczej; dowodził, że poetę i człowieka pierwotnego cechuje ten sam typ wyobraźni: myślenie obrazami. Opublikował dwutomowe Pisma (W. 1896, t. 2 pt. Tragikomedia prawdy, wyd. 2, W. 1908); na edycję złożyły się drukowane wcześniej obrazki powieściowe — utwory o daleko posuniętej selekcji szczegółów i ekonomii środków artystycznych. W r. 1897 wydał tom trzeci Pism (Kr. 1897, wyd. 2, W. 1908), zawierający przypowiastki i bajki filozoficzne. Zaangażował się w akcję budowy w Warszawie pomnika Adama Mickiewicza, zamieszczając t.r. w „Prawdzie” kilka artykułów: Dla Mickiewicza (nr 12), Składki na pomnik Mickiewicza (nr 22) i Naród dla Mickiewicza (nr 31—32). W felietonie Antysemityzm („Prawda” 1897 nr 14) zaznaczyło się pewne przesunięcie akcentów w poglądach Ś-ego na sprawę żydowską; pragnął on teraz «rozwijać najściślejszą i najwszechstronniejszą krytykę żywiołu żydowskiego, o ile on wyosabnia się, podtrzymuje swój zastój i odrębność, stanowi naród w narodzie i przeciwstawia się interesom społeczeństwa».

Od r. 1897 pozostawał Ś. z żoną w separacji. W tym czasie zerwał też stosunki z najstarszym synem, Aurelim. W maju 1899 wyjechał na kurację do Karlsbadu, a jesienią t.r. wystąpił do sądu o rozwód. W r. 1901 przeniósł się z mieszkania przy ul. Nowogrodzkiej 39 do lokalu przy ul. Marszałkowskiej 95, blisko mieszkania Bąkowskiej. Żona walczyła jednak o utrzymanie małżeństwa, co nieraz doprowadzało do sytuacji kompromitujących. Ś. coraz częściej wyjeżdżał do Brzezin; prawdopodobnie dla pozorowania przed rodziną złego stanu finansowego, opublikował w „Prawdzie” (1901 nr 21—25) informację o sprzedaży majątku. Rozprawa rozwodowa w r. 1902 nie przyniosła rozstrzygnięcia. W r. 1900 ogłosił Ś. czwartą część Duchów: Koniec świata („Prawda” nr 4—15). Odnosząc się do stosunków galicyjskich, brał w obronę Ukraińców przed «wszechpolakami» (Zatarg polsko-rusiński, tamże 1901 nr 49). W obliczu nowych prądów literackich krytykował w „Prawdzie” dekadentyzm i płytkie poetyzowanie, skrajny estetyzm (Idee w sztuce, 1899 nr 1, Młoda starość, 1899 nr 3, Histeria sztuki, 1901 nr 26, Estetyzm i tendencyjność, 1901 nr 49). W czerwcu 1901 ponownie wyjechał na kurację, tym razem do chorwackiego uzdrowiska Crikvenica. W felietonie Człowiek („Prawda” 1902 nr 35) złożył hołd zmarłemu w sierpniu 1902 byłemu prezydentowi Warszawy, gen. Sokratowi Starynkiewiczowi.

Jesienią 1902 w redakcji „Prawdy” doszło do rozłamu; opuścili ją Krzywicki, Stanisław Posner i Stanisław Stempowski. W rezultacie 1 XI t.r. (w numerze 44) Ś. ustąpił z funkcji redaktora. W okresie swej pracy redaktorskiej opublikował na tych łamach 35 utworów literackich, ponad 1500 artykułów i ok. 800 felietonów. Współpracę z „Prawdą”, jednak utrzymał, zwłaszcza za redakcji zaprzyjaźnionej z nim Pauliny Sieroszewskiej, i nadal publikował tu felietony Liberum veto. W tym czasie zbliżył się na krótko do socjalistów i na ich działalność konspiracyjną udostępnił swe mieszkanie w Warszawie oraz dom w Brzezinach. Na początku r. 1903 ponownie wyjechał do Crikvenicy; po drodze spotkał się w Wiedniu z Nossigiem, a w Grazu z Ludwikiem Gumplowiczem. W kwietniu t.r. był z powrotem w Warszawie, lecz w poł. czerwca udał się znów do Karlsbadu; przez miesiąc przebywał tam w towarzystwie Krzemińskiego, następnie wypoczywał we Włoszech i Szwajcarii (ok. 8 VIII był w Lucernie), a do Warszawy wrócił w 2. poł. sierpnia. Wszedł w tym czasie w dialog ze Stanisławem Brzozowskim, który w reakcji na jego felieton Znaczenie ostatniej fali w sztuce („Prawda” 1903 nr 43) zarzucił mu w „Liście otwartym do Posła Prawdy” („Głos” 1903 nr 44) rozejście się jego drogi z młodymi. W Odpowiedzi („Prawda” 1903 nr 46) Ś. podtrzymał opinię, że w «dzisiejszej poezji dostrzec można oznaki rozwoju uwsteczniającego», po czym w felietonie Głos kaleki (tamże 1903 nr 48) zaatakował Ignacego Matuszewskiego za bezkrytyczny stosunek do twórczości Słowackiego. Równocześnie odpierał zarzuty stawiane pozytywistom przez młodą generację (Dziś a niedawno, tamże 1904 nr 17, Bajka o czapli, tamże 1904 nr 40). W przemówieniu wygłoszonym 6 VI 1903 w Resursie Kupieckiej („Księga pamiątkowa Zjazdu b. Wychowańców Szkoły Głównej Warszawskiej w 40. rocznicę jej założenia”, W. 1905) podkreślał zasługi Szkoły jako «przybytku nauki».

Na początku maja 1904 wyjechał Ś. na dłuższą kurację do Zakopanego; jesienią t.r. spotkał tam Aleksandra Lednickiego i pod jego wpływem zaangażował się politycznie. Pod koniec grudnia t.r. (oficjalnie pod koniec listopada 1905) został prezesem Związku Postępowo-Demokratycznego (tzw. pedecja). W ugrupowaniu tym współpracował z Krzemińskim, Henrykiem Konicem, Stanisławem Aleksandrem Kempnerem i Stanisławem Andrzejem Leszczyńskim. Związek postulował szeroką autonomię dla Król. Pol. Po wybuchu rewolucji 1905 r. wydał Ś. anonimowo odezwę Głos Polski do wszystkich humanitarnych rządów, stronnictw i klubów politycznych, mężów stanu, pism patriotycznych, stowarzyszeń… (Paris 1905), przetłumaczoną na język francuski i kolportowaną. Jako delegat Związku Postępowo-Demokratycznego oraz Związku Unarodowienia Szkół wyjechał na początku marca t.r. do Petersburga, gdzie z innymi delegatami został 9 III przyjęty przez premiera S. Wittego. Od początku czerwca do końca sierpnia przebywał ponownie w Karlsbadzie i w obliczu wydarzeń rewolucyjnych apelował w „Prawdzie” o solidarność polsko-rosyjską (Platforma, 1905 nr 24, Dary, nr 26, Ostrzeżenia, nr 29). Jako prezes Związku Postępowo-Demokratycznego angażował się w kampanię przed wyborami do I Dumy, m.in. 7 XII przewodniczył w Warszawie wiecowi tego ugrupowania i wygłosił na nim przemówienie. W swej publicystyce atakował Narodową Demokrację, przeciwstawiając się zawłaszczaniu przez nią Macierzy Szkolnej (Zwycięski jaszczur, „Prawda” 1906 nr 29), przede wszystkim jednak ideologię socjalistyczną (Herezje kontrrewolucyjne, tamże 1906 nr 36, W odmęcie, tamże nr 38, Którzy nie kochają i nie żałują, tamże nr 47). W poł. maja 1906 znów wyjechał do Karlsbadu, a w drodze powrotnej odwiedził chorego ojca w Lublinie. T.r. w felietonie Wobec pogromu (tamże nr 25) wyraził ulgę, że w zajściach antyżydowskich (14—16 VI) w Białymstoku nie uczestniczyła ludność polska. W artykułach Bandytyzm (tamże 1906 nr 35) oraz Socjalizm a bandytyzm (tamże 1906 nr 42) piętnował prowadzące do bandytyzmu akcje bojowe PPS. Również w „Prawdzie” (1906 nr 1—15) ogłosił piątą część Duchów pt. Pogrom; wraz z częścią czwartą ukazywała ona przebieg rewolucji antyfeudalnej, obrazując przemianę ewangelii miłości w ideę nienawiści. W związku ze śmiercią ojca przyjechał 9 XI do Lublina i nazajutrz uczestniczył w pogrzebie.

Od września 1906 był Ś. zaangażowany z Lednickim w projekt Tow. Kultury Polskiej; po jego legalizacji otworzył 25 XI t.r. w Warszawie pierwsze zebranie Towarzystwa, a 9 VI 1907 jego pierwszy zjazd. Powstałe w Lublinie 23 IX 1906 Stow. Oświaty «Światło» wspierał wygłoszonymi tam w dn. 20—21 X t.r. odczytami: O prawach człowieka i obywatela oraz O prawach mniejszości (wyd. pt. O prawach człowieka i obywatela. O prawach mniejszości. Dwa odczyty, „Prawda” 1906 nr 48—51, 1907 nr 1—4). Z ramienia Związku Postępowo-Demokratycznego kandydował 19 II 1907 w Warszawie w prawyborach do II Dumy; uzyskał największą liczbę głosów w swoim okręgu, ale wynik nie został przez władze uznany z powodu braku prawidłowego zameldowania. Objął prezesurę Polskiego Zjednoczenia Postępowego, kolejnej partii powstałej 27 XI t.r. na bazie Związku Postępowo-Demokratycznego. W styczniu 1908 powołał organ Tow. Kultury Polskiej, miesięcznik „Kultura Polska” i został jego redaktorem; od numeru czwartego prowadził tu (podpisany jako H.D.) własny felieton Pokłosie. Od tego czasu już tylko okazjonalnie publikował felietony w „Prawdzie”. Delegowany w lipcu t.r. przez Polskie Zjednoczenie Postępowe na zjazd słowiański do Pragi, odmówił wyjazdu, tłumacząc swą decyzję niezgodą na politykę rządu rosyjskiego P. Stołypina (Odrodzony słowianizm, „Kult. Pol.” 1908 nr 7). T.r., w tomie drugim warszawskiego miesięcznika „Sfinks” Władysława Bukowińskiego, opublikował szóstą, ostatnią część poematu dramatycznego Duchy, pt. Burza. Dzieje postępu ludzkości zamknął akcentem pesymistycznym: klęską samotnej jednostki w starciu z fanatycznym tłumem.

Z okazji 60-lecia urodzin Ś-ego Kazimierz Kamiński wystawił 12 X 1908 w Teatrze Wielkim w Warszawie jego Aspazję (dramat został życzliwie przyjęty), natomiast pokazanego 17 X t.r. w Radomiu i 28 I 1909 w warszawskim Teatrze Małym Ojca Makarego uznano za utwór nieaktualny i spóźniony. W Krakowie w Teatrze Miejskim wystawiono 5 IV 1908 trzecią część Duchów, Zwiastuna. W związku z jubileuszem opublikowano też rozszerzone sześciotomowe wydanie Pism Ś-ego (W. 1909). W tym czasie otrzymał Ś. spadek po zmarłym ojcu, co uniezależniło go materialnie. W r. 1909 wygłaszał w Tow. Kultury Polskiej odczyty z cyklu Utopie w rozwoju historycznym („Prawda” 1909 nr 47—52, 1910 nr 1—2, wyd. osobne, W. 1910, przekł. rosyjski). Była to jego druga większa praca filozoficzna, w znacznej mierze o charakterze pionierskim, przedstawiająca rozmaite programy utopijne od Platona po współczesność, kreśląca zarazem wizję ery pełnego indywidualizmu, wyzwolenia jednostki. Wobec projektu oderwania od Król. Pol. Chełmszczyzny bronił w felietonie Do namysłu („Prawda” 1909 nr 12) polskich praw do tej ziemi. W Gołotczyźnie (pow. ciechanowski) zaangażował się w budowę szkoły rolniczej dla chłopców, na wzór założonej tamże 15 I 1909 przez Bąkowską szkoły rolniczej dla dziewcząt; na ten cel przeznaczył na przełomie l. 1909 i 1910 znaczne sumy. W broszurze Ofiarność obywatelska (W. 1911) apelował o dobrowolne opodatkowanie się społeczeństwa na rzecz niedotowanych przez państwo rosyjskie instytucji publicznych.

Po przebytym zapaleniu płuc Ś. wyjechał 1 V 1910 na dwutygodniową kurację do Wiesbaden; stamtąd udał się na Wyspy Normandzkie, a potem do Londynu, Amsterdamu i Berlina. Ok. 15 VI t.r. wrócił do Warszawy i od września kontynuował działalność w Polskim Zjednoczeniu Postępowym i Tow. Kultury Polskiej. Skonfliktowany z córką, sprzedał t.r. Brzeziny. W styczniu 1911 opublikował rozprawę Źródła moralności (W.), zadedykowaną lekarce Annie Tomaszewicz-Dobrskiej, współtwórczyni Tow. Kultury Polskiej; z książką tą polemizował Florian Znaniecki („Przegl. Filoz.” 1912 z. 2), kwestionując m.in. uznanie etyki za dział socjologii. W 2. poł. grudnia t.r. wyjechał Ś. do Mentony we Francji. Gdy 4 I 1912 rosyjskie Min. Oświaty wstrzymało pozwolenie na otwarcie gotowej już szkoły dla chłopców w Gołotczyźnie, rozpoczął udaną akcję obrony swego przedsięwzięcia. Uznawał, że obie szkoły gołockie powinny utrzymać uczniów poza oddziaływaniem Kościoła: «7 milionów ludu, tj. siedem części narodu w Królestwie Polskim żyje w takiej ciemnocie, jakiej już Europa Zachodnia nie pamięta» (Kler przeciw oświacie, „Kult. Pol.” 1912 nr 9). Dn. 1 XII t.r. zamknął „Kulturę Polską”, a w styczniu 1913 rozpoczął wydawanie nowego miesięcznika „Humanista Polski”. Również w styczniu t.r. przeforsował z Andrzejem Niemojewskim uchwałę Tow. Kultury Polskiej, by mogli do niego należeć «tylko Polacy bez różnicy wyznania i pochodzenia». Rozczarowany programem asymilatorskim, ogłosił 22 II 1913 w „Tygodniku Ilustrowanym” (nr 8) artykuł Żydo-Polska, wzywający do przeciwstawienia się «zalewającemu nas przyborowi żydowskiemu»; artykuł, entuzjastycznie przyjęty przez Narodową Demokrację, został natychmiast przedrukowany w „Przeglądzie Narodowym” (nr z lutego 1913). Po zawieszeniu 24 II przez władze rosyjskie Tow. Kultury Polskiej Ś. apelował o utrzymanie tego «ostatniego ogniska prac nad podniesieniem poziomu kultury polskiej» (Zamknięcie Towarzystwa Kultury Polskiej, „Humanista Pol.” 1913 nr 7). W „Kurierze Porannym” (1913 nr 346—360, 1914 nr 1—88) opublikował swą pierwszą powieść Drygałowie (wyd. osobne, W. 1915); ten «pamflet przeciwko wszystkiemu i wszystkim» (J. Kulczycka-Saloni) był utworem «z kluczem» i ukazywał znane postacie z życia Warszawy.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej w r. 1914 opowiedział się Ś. po stronie Ententy (Zjednoczenie usiłowań, „Humanista Pol.” 1914 nr 8, Polacy wobec wojny, tamże nr 9). Z Konicem i Józefem Weyssenhoffem założył w maju 1915 proaliancki Klub Demokratyczny i objął jego prezesurę. Po przystąpieniu 23 V t.r. Włoch do wojny po stronie Ententy wysłał depeszę z życzeniami zwycięstwa do premiera A. Salandry i 3 VI otrzymał jego podziękowanie. W „Humaniście Polskim” (1915 nr 2) publikował artykuły: Jedyne światło (Głos wielu serc), Myślenie polityczne i z Małopolski — Mała Polska, w których zwalczał orientację austrofilską. Ogłoszonym w „Prawdzie” (1915 nr 9) szyderczym wierszem Jadwigi Marcinowskiej „Do przeciwników «Małej Polski»” poczuł się dotknięty i po 34 latach zerwał wszelki kontakt z tym tygodnikiem (który niebawem przestał się ukazywać). Pod okupacją niemiecką zaprzestał t.r. wydawania „Humanisty Polskiego”. Od r. 1916 pisał Historię chłopów polskich. Dn. 16 XII t.r. ukończył broszurę Polska w niewoli, którą następnie rozpowszechniał nielegalnie. Mieszkał w tym czasie na przemian w Warszawie i Gołotczyźnie.

Postawa proaliancka zbliżyła Ś-ego do Narodowej Demokracji, choć nigdy nie identyfikował się z jej programem w sposób bezpośredni i jednoznaczny. Po objęciu władzy w Polsce niepodległej przez Józefa Piłsudskiego zarzucał społeczeństwu oddanie rządów w ręce człowieka skompromitowanego niedawną orientacją na państwa centralne (Przekleństwo złego czynu, „Kur. Poranny” 1918 nr 28). Artykuł spotkał się z krytyką i w rezultacie Ś. zerwał współpracę z „Kurierem Porannym”. Dn. 16 I 1919 założył Związek Pisarzy Orła Białego, skupiający literatów orientujących się na Ententę i dbających o sprawiedliwość społeczną. Dla Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu przygotował Atlas kultury polskiej (niewyd.). Od t.r. współpracował z narodowo-demokratyczną „Gazetą Warszawską” Zygmunta Wasilewskiego, a od czerwca 1920 z nowo powstałym dziennikiem „Rzeczpospolita” Stanisława Strońskiego, reprezentującym podobną orientację. Wiosną 1919 przeniósł się na stałe do Gołotczyzny i tam (8—18 VIII 1920) przeżył okupację sowiecką. Dn. 20 X 1920 przekazał z Bąkowską obydwie gołockie szkoły rolnicze, żeńską («Krzewnia») i męską («Bratne») pod nadzór Min. Rolnictwa. Wiosną 1921 poznał w Gołotczyźnie Marię Żydowo, uczennicę pszczelarstwa i ogrodnictwa w tamtejszej szkole; związał się z nią i w październiku 1922 zamieszkali razem w Warszawie.

Dn. 30 IX 1923 wznowił Ś. w „Gazecie Warszawskiej” (nr 267) felietony z cyklu Liberum veto; apelował w nich m.in. o obronę kresów północno-zachodnich Polski (1924 nr 348). T.r. ogłosił popularną pracę Czcigodni Polacy. Charaktery. Książka do czytania dla młodzieży (W., wyd. 2 uzupełnione, W. 1924), zadedykowaną zaprzyjaźnionemu Stefanowi Dembemu, zawierającą sylwetki wybitnych Polaków (m.in. Bolesława Chrobrego, Jana Karola Chodkiewicza i Stanisława Staszica). W opublikowanej również t.r. komedii Hultaj ukazał powojenną Warszawę i wracających do ojczyzny zesłańców syberyjskich. Napisał dramat Kościuszko, którego fragmenty ogłosił w prasie („Kur. Warsz.” 1924 nr 1, „Nowy Świat” 1924 nr 55 dod., „Tyg. Ilustr.” 1927 nr 46, rkp. całości zaginął). W r. 1925 wydał, zadedykowany Bąkowskiej, pierwszy tom Historii chłopów polskich w zarysie pt. W Polsce niepodległej (Lw., wyd. 2, W. 1949); praca ta przedstawiała na podstawie materiału publicystycznego wielowiekowy (do rozbiorów) ucisk ludu w Polsce oraz jego wpływ na losy narodu i państwa. W artykule W obronie twórców klęsk („Gaz. Warsz.” 1925 nr 178) podjął polemikę z dziełem Romana Dmowskiego „Polityka polska i odbudowanie państwa”, m.in. broniąc polskich powstań narodowych. Ostatni felieton cyklu Liberum veto w „Gazecie Warszawskiej” ukazał się 27 IX (nr 356). Dn. 10 X przeniósł Ś. cykl Liberum veto do nowo powstałego tygodnika „Myśl Narodowa”; apelując o silną władzę państwową, upominał się tu zarazem o tolerancyjny stosunek do mniejszości narodowych na kresach wschodnich (1925 nr 8). W Gołotczyźnie jesienią t.r. wziął z Żydowo na wychowanie sześcioletnią Jadwigę (Wisię) Wiśniewską, sierotę z Ciechanowa. Dn. 4 I 1926 został powołany do Straży Piśmiennictwa Polskiego, w celu opracowania projektu Akad. Literatury. W tym czasie ciężko przeżył śmierć Bąkowskiej (9 V t.r. w Gołotczyźnie). W artykułach 12 maja („Myśl Narod.” 1926 nr 23) oraz Rokosz i jego bohater (tamże nr 25) potępił przewrót majowy Piłsudskiego.

W marcu 1927 wrócił Ś. do Warszawy. W kwietniu t.r. otrzymał nagrodę literacką m. Łodzi w wysokości 10 tys. zł. Z okazji odsłonięcia w Bydgoszczy pomnika Sienkiewicza wystąpił z apologetycznym artykułem Pisarz narodu („Gaz. Bydgoska” 1927 nr 173). Latem spisywał refleksje i aforyzmy dotyczące współczesności i aktualnych spraw jako Pamiętnik mojej myśli, któremu nadał po latach główny tytuł Herezje i paradoksy. Pamiętnik mojej myśli (fragment pt. Paradoksy w: „Świat” 1928 nr 2, 4, 8, 51, 52, 1929 nr 1, całość rkp. zaginęła w czasie drugiej wojny światowej). W drugim tomie Historii chłopów polskich w zarysie (P. 1928) pt. W Polsce podległej przedstawił walkę o zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. Całość dzieła (ponad 1 tys. stron) spotkała się z dużym zainteresowaniem, m.in. zainspirowała Leona Kruczkowskiego do napisania powieści „Kordian i cham” (W. 1932).

W r. 1928 napisał Ś. powieść Twinko, o losach ziemianina, zdrajcy, członka rosyjskiej komisji śledczej przeciw powstańcom listopadowym oraz o jego dzieciach, żyjących z piętnem hańby ojca. Jeden z synów, w akcie ekspiacji za winy rodzicielskie, wyrzeka się majątku i udaje na katorgę syberyjską, po czym w obawie przed kontaktem z polską rzeczywistością nie wraca do kraju, lecz wyjeżdża na daleką obczyznę, gdzie polskość może swobodnie praktykować. Utwór, utrzymany w konwencji osiemnastowiecznej powiastki filozoficznej, został opublikowany w „Prosto z mostu” (1935 nr 37—52, 1936 nr 1—4, wyd. osobne, W. 1936). W r. 1929 ogłosił Ś., poprzedzoną słowem wstępnym Adama Grzymały-Siedleckiego, powieść dydaktyczną Nałęcze (W.); przedstawiała ona szlachcica polskiego jako dziedzica cnót narodowych, a w tle ukazywała relacje polsko-żydowskie. Powieść została t.r. uhonorowana nagrodą Fundacji im. Stanisława Popowskiego. Ś. opatrzył w tym czasie przedmową książkę Janusza Makarczyka „Nowa Brazylia. Dżungla — osiedla — ludzie” (W. 1929). W felietonach z cyklu Liberum veto zdecydowanie krytykował system sanacyjny; określał go jako organizację «rządzoną autokratycznie pod rządem demokratycznym» („Myśl Narod.” 1929 nr 37). W poł. maja t.r. wyjechał z Żydowo do Gołotczyzny. W felietonie z cyklu Liberum veto (tamże 1929 nr 27) ponownie dał wyraz postawie antysemickiej. Dn. 20 X opublikował w „Myśli Narodowej” ostatni felieton z tego cyklu (nr 45) i równocześnie zakończył współpracę z pismem. W poglądach odszedł wtedy od Narodowej Demokracji i zbliżył się do kształtującego się Centrolewu.

W styczniu 1930 zlikwidował Ś. mieszkanie w Warszawie przy ul. Wilczej i przeniósł się na stałe do Gołotczyzny, gdzie zamieszkał w willi «Krzewnia». Przeżywając ideowe osamotnienie uprawiał ogród, w którym hodował kilkadziesiąt gatunków róż i szczepionych drzew, a aleje obsadził lipami i cyprysami. Założył też 19 IX 1931 w Gołotczyźnie spółdzielnię spożywców «Wiara» i został przewodniczącym jej Rady Nadzorczej. Nie zaniedbywał jednak pracy publicystycznej. Przeciw traktowaniu w twierdzy brzeskiej byłych posłów Centrolewu protestował w artykule Rodowód Brześcia, zamieszczonym w socjalistycznym „Robotniku” (1931 nr 6—8). Na propozycję Mieczysława Grydzewskiego nawiązał t.r. współpracę z liberalnymi „Wiadomościami Literackimi” i opublikował tu obszerne fragmenty Z pamiętnika (nr 42—43, 46, 48, 51—52, 1932 nr 3, 5, 8, 10, 13, 17, 20); obejmowały one lata jego młodości. Po śmierci żony w sierpniu 1932 zawarł ślub 18 IX t.r. w Gołotczyźnie z Żydowo. W grudniu wrócił do pisania aforyzmów pt. Okruchy, traktujących o doświadczeniu samotności i śmierci; pracę ukończył w sierpniu 1935, a fragment powstałego zbioru opublikował pt. Herezje i paradoksy w „Wiadomościach Literackich” (1937 nr 14). Wg Janiny Kulczyckiej-Saloni aforyzmy Ś-ego «nie mają chyba równych sobie w literaturze polskiej». Od 18 I 1935, dnia swych urodzin, prowadził poświęcony drugiej żonie Dziennik bezładnych myśli (O mojej Dziebuni) (rkp. w Muz. Szlachty Maz. w Ciechanowie, Oddz. Muz. Pozytywizmu w Gołotczyźnie). W „Wiadomościach Literackich” (1933 nr 55) ogłosił szkic dramatu Mesjasz; utwór jednak nie powstał. Ponownie podjął współpracę z pismem o orientacji narodowej, tym razem z tygodnikiem „Prosto z mostu” i w r. 1935 opublikował w nim studium historyczne Genealogia teraźniejszości (nr 5—17, wyd. osobne, W. 1936); było to spojrzenie na czasy stanisławowskie z perspektywy współczesnej, propagujące myślenie oświeceniowe, piętnujące odrodzenie szlachetczyzny w Polsce niepodległej i stanowiące rozrachunek z przeszłością Polski oraz wadami narodowymi. Współczesne dyktatury komunistyczne i faszystowskie uznał w felietonie Przeciw naturze („Prosto z mostu” 1935 nr 32) za objaw wynaturzenia. Wziął udział w ankiecie „Wiadomości Literackich” „Pisarze polscy o kwestii żydowskiej” i w wypowiedzi pt. Antysemityzm (1937 nr 16) zaprotestował przeciw tzw. gettu ławkowemu na uniwersytetach, a sytuację Żydów w Warszawie porównał do położenia Polaków pod zaborami. W r. 1936 zbudował w Gołotczyźnie willę «Alma» (od imion Aleksander i Maria) i t.r. zamieszkał w niej z żoną. We wsi założył t.r. przedszkole, starał się też o otwarcie tam przystanku kolejowego, posterunku policji i poczty.

Uznający się za «chorążego czołowej kolumny postępu» („Prawda” 1910 nr 15), Ś. cieszył się powszechnie opinią «wodza postępowców polskich» („Tyg. Ilustr.” 1913 nr 8). Publicysta, felietonista, krytyk literacki, dramaturg, prozaik, powieściopisarz, tłumacz, filozof, ideolog, działacz społeczny i polityczny, był obecny w polskim życiu publicznym ponad siedemdziesiąt lat. Do późnej starości pracujący po osiemnaście godzin na dobę, znany był z ideowości, bezkompromisowości, wręcz bezwzględności w szerzeniu poglądów uznanych za własne, wykazując «odwagę w podejmowaniu spraw ważnych, trudnych i najbardziej drażliwych w każdej sferze» (Sandler). Wg Orzeszkowej «nic dorównać nie może bezwzględności i absolutyzmowi człowieka tego. Ktokolwiek w pojęciach swych choć na jedną linię różni się z pojęciami jego, żyć nie wart» (list do Miłkowskiego z 25 III 1880). Brzozowski, pisząc o atmosferze panującej w Polsce u schyłku XIX w., zauważał: «oprócz Świętochowskiego nie mieliśmy w tym czasie pisarza, na którym nie wycisnęłaby ona swojego pomniejszającego, zaściankowego piętna» („Legenda Młodej Polski”, Lw. 1910 II). Ś-ego cenił również Stefan Żeromski, który też wielokrotnie twórczo wykorzystywał obecny w Nieśmiertelnych duszach motyw bohatera poświęcającego się dla ogółu. Chociaż S. zmieniał poglądy (ulegał socjalizmowi, Narodowej Demokracji, lewicy społecznej) pozostał wierny liberalnym (chwilami libertyńskim) i pozytywistycznym zasadom; pełen sprzeczności, chciał «uchodzić za weterana czy emeryta polskiego racjonalizmu XIX wieku» (Sandler). W ciągu dziesięcioleci, mimo różnych opcji politycznych i ideologicznych, do których się zbliżał, określał siebie na łamach cyklu Liberum veto jako człowieka należącego do grupy «wyznawców arystokracji duchowej» („Prawda” 1887 nr 17) i używającego «arystokratycznej szpady» („Myśl Narod.” 1929 nr 24). Był wszechstronnie wykształcony, znał sześć języków obcych (francuski, niemiecki, rosyjski, angielski, włoski, łacinę), lubił też okazywać swą intelektualną wyższość, co zjednywało mu zarówno wyznawców, jak i wrogów. Słynął jako świetny mówca. Zawsze niezależny, podjął współpracę z wydawanym w Katowicach przez Wojciecha Korfantego dziennikiem chrześcijańsko-demokratycznym „Polonia” i w artykule Legenda o niepodległości (1937 nr 4472) po raz kolejny rozprawił się z legendą Piłsudskiego. W „Polonii” opublikował też w r. 1938 ostatnie rozprawy: Kto winien? (nr 4745) i Tymczasem głos na puszczy (nr 4801). Ciężko chory od 7 IV t.r., zmarł rankiem 25 IV 1938 w Gołotczyźnie. Został pochowany 28 IV z udziałem księdza na cmentarzu w Sońsku; nad grobem przemawiał m.in. minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wojciech Świętosławski. Rozpoczęty 7 IV ostatni artykuł Ś-ego, opublikowała „Polonia” 8 V 1938 (nr 4869).

W małżeństwie z Wandą z Trzcińskich (zm. 1932) miał Ś. pięcioro dzieci, synów: Maurycego (1875—1881), Aurelego (1877 — po 1941?), inżyniera w Baku, w r. 1910 zapewne członka warszawskiego Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości, w r. 1923 udziałowca w warszawskiej spółce budowy dróg i mostów, być może potem osiadłego w Derewni (gm. Wysock) na Polesiu, Zenona (1884—1890) i Ryszarda (zob.) oraz córkę Reginę, od r. 1903 zamężną za inż. Antonim Czajkowskim. Z małżeństwa z Marią Żydowo (4 V 1902 — 14 I 2004), powtórnie zamężną w l. czterdziestych XX w. za Henrykiem Grossmanem, nauczycielem szkoły rolniczej w Gołotczyźnie, Ś. potomstwa nie pozostawił.

Pośmiertnie opublikowano trzytomowe Pisma wybrane (W. 1951), z przedmową Wacława Kubackiego. W opracowaniu Samuela Sandlera ukazały się: Dusze nieśmiertelne (Wr. 1957), Nowele i opowiadania. Wybór (Wr. 1965) i Wspomnienia (W. 1966), a w opracowaniu Sandlera i Marii Brykalskiej — Wybór pism krytycznoliterackich (W. 1973) oraz wybór felietonów Liberum veto (W. 1976 I—II). Brykalska opracowała też Aforyzmy (W. 1979), a Zenon Kmiecik Publicystykę społeczną i oświatową (W. 1987) oraz Aforyzmy i myśli (Kr. 1991). Po 125 latach od wydania książkowego ukazały się Dumania pesymisty w oprac. Ewy Paczoskiej (W. 2002). W PWST w Warszawie wystawiono 22 IV 1961 Błazna w reż. Romana Zawistowskiego, a Klub szachistów zekranizował w r. 1967 dla Telewizji Polskiej Witold Lesiewicz. Z inicjatywy Tow. Miłośników Ziemi Ciechanowskiej powstało w r. 1962 w Gołotczyźnie w willi «Krzewnia» Muz. Ś-ego (obecnie Muz. Szlachty Maz. w Ciechanowie, Oddz. Muz. Pozytywizmu w Gołotczyźnie); przy Muzeum odsłonięto w r. 1968 popiersie Ś-ego wg projektu Tadeusza Łodziany. Imię Ś-ego nosi zespół szkół w Gołotczyźnie oraz ulice w Warszawie, Lublinie, Wrocławiu, Szczecinie i Ciechanowie, gdzie w r. 1982 odsłonięto także tablicę z jego wizerunkiem. O Ś-m powstały dwa filmy dokumentalne: „Miłość stulecia” (1993, reż. I. Wollen) oraz „Poseł Prawdy” (1995, reż. M. Mońko). Jemu i jego rówieśnikom poświęcono sesję w Zakopanem w dn. 4—6 V 1999 („Świętochowski i rówieśnicy: Kotarbiński, Urbanowska, Zalewski”, Red. B. Mazan, Z. Przybyła, Częstochowa—Ł. 2001).

Portret przez Stefana Dłużewskiego z r. 1927 w Muz. Szlachty Maz. w Ciechanowie, Oddz. Muz. Pozytywizmu w Gołotczyźnie; Popiersie przez B. Jeziorańskiego z r. 1898, portret przez Kazimierza Mordasewicza i rys. przez Stanisława Witkiewicza, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., II; Akwaforta przez Ignacego Łopieńskiego z r. 1908; Podob. w: „Tyg. Ilustr.” 1927 nr 46; Fot. Ś-ego i fot. rodzinne w Muz. Pozytywizmu…; — Dawni pisarze pol., IV; Estreicher, w. XIX; Nowy Korbut, XV; PSB (Baudouin de Courtenay Jan, Bem Antoni Gustaw, Białosuknia Wojciech, Konopnicka Maria, Kraszewski Józef Ignacy, Krzemiński Stanisław, Ochorowicz Julian, Orzeszkowa Eliza, Piltz Erazm, Popławski Jan Ludwik, Prus Bolesław, Rogosz Józef, Rzymowski Wincenty, Szymanowski Wacław, Szymański Adam); Demby S., Bibliografia pism Aleksandra Świętochowskiego (1867—1897), w: „Prawda”. Książka zbiorowa dla uczczenia dwudziestopięcioletniej działalności Aleksandra Świętochowskiego, 1870—1895, Lw.—Pet. 1899; Współcześni pisarze polscy, Bydgoszcz—W. 1933; — Aleksander Świętochowski, Red. K. Stępnik, M. Gabryś, L. 2011; Aleksander Świętochowski i szkoły w Gołotczyźnie, Red. H. Długoszewska-Nadratowska, J. Wałaszyk, Ciechanów 2008; Borkowska G., Arystokratyczny liberalizm Aleksandra Świętochowskiego, w: Pozytywizm. Język epoki, Red. taż, J. Maciejewski, W. 2001; Borzym S. i in., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815—1918, W. 1983; Brykalska M., Aleksander Świętochowski — redaktor „Prawdy”, Wr. 1974; taż, Aleksander Świętochowski. Biografia, W. 1987 I—II; taż, Aleksander Świętochowski. Poseł Prawdy i walka o prawdę, w: Warszawa pozytywistów, Red. J. Kulczycka-Saloni, E. Ihnatowicz, W. 1992; taż, Aleksander Świętochowski wobec problemów religii i katolicyzmu, w: Problematyka religijna w literaturze Pozytywizmu i Młodej Polski. Świadectwa poszukiwań, Red. S. Fita, L. 1993; Cała A., Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864—1897), W. 1989; Chmielowski P., Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu, Wil. 1881; Dąbrowski J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925 s. 194—5; Demby S., Aleksander Świętochowski (z powodu 55 rocznicy działalności literacko-społecznej), „Kur. Warsz.” 1922 nr 377; Drogoszewski A., Aleksander Świętochowski, „Wiedza” T. 1: 1908; Janicka D., Od sądów kompromisarskich po honorowe, obywatelskie-pozasądowe rozwiązywanie konfliktów na ziemiach polskich w XIX w., „Studia Iuridica Toruniensia” T. 16: 2015 s. 121—2, 126—7; Janikowa L., Z buntem przez życie. Opowieść biograficzna o Aleksandrze Bąkowskiej, Ciechanów 1999; Jasińska J., Od katharsis do apokalipsy. Szlachetna jednostka i wielka idea wobec rewolucji w „Duchach” Aleksandra Świętochowskiego, „Literaturoznawstwo” 2008 nr 1 (2); Kempner S., Świętochowski jako polityk, „Nowa Gaz.” 1907 nr 319; Kociszewski A., Regionalizm mazowiecki, Ciechanów 1993; Kołaczkowski S., Artystyczna i publicystyczna działalność Aleksandra Świętochowskiego, w: Portrety i zarysy literackie, W. 1968; Kora S., Jagła M., Aleksander Świętochowski, „Wieś i Państwo” 1938 nr 1/10; Kulczycka-Saloni J., Aleksandra Świętochowskiego wycieczka do Włoch, w: Studi slavistici in ricordo di Carlo Verdiani, a cura di A. M. Raffo, Pisa 1979; Lewandowski E., Poseł Prawdy, „Tyg. Ciechanowski” 1986 nr 50; Lewandowski T., Stanisław Brzozowski i Aleksander Świętochowski — kilka przybliżeń, w: tenże, Spotkania młodopolskie, P. 2005; Lewkowicz J., Aleksander Świętochowski jako filozof, „Nowa Gaz.” 1907 nr 319 dod.; Matysik S., Aleksander Świętochowski — znakomity pisarz, myśliciel, publicysta, „Piast” 1938 nr 21; Mazan B., Aforystyka stosowana „przywódcy młodych” — „książka” pokoleniowa in statu nascendi, w: Książka pokolenia. W kręgu lektur polskich doby postyczniowej, Red. E. Paczoska, J. Sztachelska, Białystok 1994; tenże, Historiozofia „Duchów” A. Świętochowskiego na tle jego działalności społecznej i publicystycznej, „Acta Universitatis Lodziensis. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. 1, Nauki Human.Społ. Hist. Liter., 1979 z. 47; tenże, Interpretacja przepisów cenzuralnych oraz piśmiennictwa polskiego i obcego przez Warszawski Komitet Cenzury w okresie pozytywizmu. Syndrom „kawa z mlekiem”, w: Piśmiennictwo — systemy kontroli — obiegi alternatywne, Red. J. Kostecki, A. Brodzka, W. 1992; tenże, Język ezopowy przywódcy „młodych”, w: Problemy życia literackiego w Królestwie Polskim 2. poł. XIX wieku, Red. S. Frybes, Wr. 1983; tenże, Ojczyzna ideologiczna pozytywisty. Wzory cywilizacyjno-kulturowe w twórczości Aleksandra Świętochowskiego, „Prace Polon.” 1980 s. XXXVI; tenże, „Przegląd Lwowski” o sprawie polskiej w konflikcie wschodnim (1875—1878), tamże 1990 s. XLVI; tenże, Środowisko „Przeglądu Tygodniowego” wobec ideologicznego i militarnego udziału Rosji w konflikcie bałkańskim (1875—1878), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria” 1991 nr 31; tenże, Uwagi o „Utopiach w rozwoju historycznym” Aleksandra Świętochowskiego, „Prace Polon.” 1977 s. XXXIII; tenże, Wczesne dramaty Aleksandra Świętochowskiego — „Niewinni”, „Ojciec Makary”, „Piękna”. Zarys monograficzny, Ł. 1991; tenże, Wczesne dramaty antyczne Aleksandra Świętochowskiego, w: Antyk w Polsce, Red. J. Okoń, J. Starnawski, Ł. 1998 II; tenże, Wpływ cenzury carskiej na twórczość młodego Świętochowskiego, w: Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka w drugiej połowie XIX wieku, Red. J. Maciejewski, Wr. 1988; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, II; Osiński D. M., Aleksander Świętochowski w poszukiwaniu formy. Biografia myśli, W. 2011; Paczoska E., Świętochowski, Świńtuchowski i rynek, czyli prawdziwy koniec „młodej prasy”, w: Pogranicza literatury. Księga ofiarowana Profesorowi Januszowi Maciejewskiemu na Jego siedemdziesięciolecie, Red. G. Borkowska, J. Wójcicki, W. 2001; Pamiątka dni jubileuszowych Aleksandra Świętochowskiego, W. 1908; Petrozolin-Skowrońska B., Listy Aleksandra Świętochowskiego w sprawie szkół rolniczych w Gołotczyźnie, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1971 nr 2; Pieścikowski E., Rugi pruskie w ujęciu ideowoliterackim Aleksandra Świętochowskiego, „Przegl. Zachodni” 1957 nr 4; Pyrek W., Słup ognisty, „Nowa Rzplta” 1938 nr 65; Roszko G., Poseł Prawdy, „Tyg. Ciechanowski” 1987 nr 13; Rudnicki S., Towarzystwo Rozwoju Handlu Przemysłu i Rzemiosł, w: Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne, W. 1998 s. 319; Rudzki J., Aleksander Świętochowski i pozytywizm warszawski, W. 1968; tenże, Świętochowski, W. 1963; Sandler S., O centrum pisarstwa Aleksandra Świętochowskiego (Dysproporcje i wymiary), w: From Wiktor Weintraub. Essays in Polish Literature, Language, and History, presented on the occasion of his 65th Birthday, Ed. V. Erlich i in., Hague-Paris 1975; tenże, Wprowadzenie do Liberum veto, w: A. Świętochowski, Liberum veto, W. 1976; tenże, Ze studiów nad Świętochowskim, W. 1957; Sobieraj T., Prus versus Świętochowski. W sporze o naukowość, krytykę pozytywną i „Lalkę”, P. 2008; Stara i młoda prasa. Przyczynek do historii literatury ojczystej 1866—1872. Kartki ze wspomnień Eksdziennikarza, Red. D. Świerczyńska, W. 1998; Stegner W., Ewolucja ideowo-polityczna A. Świętochowskiego, „Dzieje Najnowsze” R. 17: 1985; Stępnik K., Świętochowski, jego mieszczanie, w: Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze drugiej połowy XIX wieku, Red. E. Ihnatowicz, W. 2000; Szargot B., „Tragikomedia prawdy” Aleksandra Świętochowskiego — nowelistyczna „Komedia ludzka”, w: Cykl literacki w Polsce, Red. K. Jakowska i in., Białystok 2001; Szweykowski Z., Aleksander Świętochowski, w: Nie tylko o Prusie, P. 1967; Szymański A., Adres wysłany z Krakowa do Aleksandra Świętochowskiego z powodu 40-lecia jego pracy obywatelskiej, Kr. 1908; Tokarzówna K., Fita S., Bolesław Prus 1847—1912. Kalendarz życia i twórczości, W. 1969; Zawadzki W., Aleksander Świętochowski w Gołotczyźnie, Ciechanów 1995; —„Nowa Rzplta” 1938 nr 30; — Ochorowicz J., Wspomnienia o Bolesławie Prusie, W. 1962; — „Ciechanowskie Zesz. Liter.” 2008 nr 10 (nr poświęcony Ś-emu); — Arch. PAN: sygn. 19 (Zespół J. Bemówny i B. Łysińskiej); Muz. Szlachty Maz. w Ciechanowie, Oddz. Muz. Pozytywizmu w Gołotczyźnie: Dział Hist., sygn. 575 nr 371 (Listy A. Wiślickiego do Ś-ego z r. 1875), sygn. 587 nr 371, sygn. 744 (Dziennik bezładnych myśli, rkp.), listy syna Ryszarda do Ś-ego; USC w Sońsku: Księga zgonu paraf. rzymskokatol. Sońsk, nr 23 karta 79 (akt zgonu).

Bibliogr. dot. Aurelego Świętochowskiego: Dziennik Obwieszczeń Miasta Warszawy, 1941 nr 16; Sprawozdanie Zarządu Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1910, W. 1911 s. 70; — „Auto i Turysta” R. 1: 1930 nr 15—16; „Tyg. Handl.” 1923 nr 25.

Dawid Maria Osiński